Bogurodzica

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.

Amen tako Bog daj,
Bychom szli szwyćcy w raj.

W średniowiecznej Europie wielką popularnością cieszyły się utwory religijne. Często były to pieśni, hymny. Najstarszą polską pieśnią religijną (której zapis się zachował) jest Bogurodzica. Pierwotnie składała się ona z dwóch strof (całość to dwadzieścia dwie zwrotki). Najstarszy zapis utworu pochodzi z początku XV wieku, obok słów znajdują się nuty. Kiedy dokładnie powstała Bogurodzica – nie wiadomo. Mogło to być w granicach od X do pierwszej połowy XIV wieku (badacze najczęściej przyjmują połowę XIII wieku).
Jak już zostało zaznaczone, Bogurodzica jest najstarszą zachowaną polską pieśnią religijną. Istotne jest zatem jej znaczenie dla historii polskiego piśmiennictwa. Ma status zabytku językowego. Między innymi dzięki niej wiemy dziś, jak wyglądała średniowieczna polszczyzna.
Ważne jest również to, że utwór pełnił w czasach średniowiecznych istotną rolę dla państwa polskiego. Był pieśnią wykonywaną przy szczególnie ważnych wydarzeniach. Istnieją zapisy poświadczające, że odśpiewany został przez rycerzy ruszających do boju w bitwach pod Grunwaldem (1410 rok) oraz pod Warną (1444 rok). Bogurodzica uważana jest za pieśń pełniącą rolę hymnu państwowego podczas panowania w Polsce dynastii Jagiellonów.

Związki utworu z epoką średniowiecza
Początkowo uważano, że autorem Bogurodzicy był święty Wojciech. Obecnie jednak wykluczono takie przypuszczenie i uznano utwór za anonimowy. Odpowiada to średniowiecznej tendencji do tworzenia literatury nie po to, aby przyniosła ona chwałę i sławę autorowi dzieła, a zgodnie z zasadą ad maiorem Dei gloriam, czyli ‘ku największej chwale Bożej’ (sama nazwa zasady jest późniejsza w czasie niż Bogurodzica – upowszechniła się dzięki temu, że była główną dewizą Zakonu Jezuitów).
Utwór wpisuje się w charakterystyczną dla średniowiecza teocentryczną wizję świata. Mimo że w modlitwie jest prośba o „na świecie zbożny przebyt” oraz „Po żywocie rajski przebyt”, ten drugi jest o wiele istotniejszy.

Związek z muzyką
Najstarszy znany zapis Bogurodzicy opatrzony jest nutami. Wynika z nich, że utwór wykonywano chóralnie, jednogłosowo (z użyciem jednej linii melodycznej), a capella (sam głos, bez akompaniamentu instrumentów muzycznych). Są to cechy charakterystyczne dla chorałów gregoriańskich.



Analiza utworu

Kreacja podmiotu lirycznego i adresata
Występujący w utworze podmiot liryczny ma charakter zbiorowy. Jest nim ogół modlący się do Matki Boskiej (a za jej pośrednictwem do Jezusa Chrystusa i Boga). O ile o samym podmiocie niewiele więcej możemy powiedzieć, o tyle interesujący jest sposób kreacji bezpośredniego adresata wypowiedzi – Matki Boskiej. Zwrot do niej następuje przy użyciu apostrofy. Jest przedstawiona za pomocą epitetów i wyliczeń. Jej wizerunek zgadza się z dogmatami katolicyzmu, co widać już w pierwszym wersie utworu: „Bogurodzica, dziewica” (odwołanie do dogmatu niepokalanego poczęcia – Matka Boska to dziewica). Podmiot liryczny zwraca się do niej, jako do pośredniczki między nim (ludźmi) i Bogiem. Dzieje się tak, ponieważ Matka Boska ma moc sprawienia, że ludzkie prośby zostaną przez Boga wysłuchane i spełnione. W odróżnieniu od podmiotu lirycznego, który znajduje się w sferze profanum, adresatka znajduje się w sferze sacrum. Wypowiedzi podmiotu lirycznego odwołują się także do średniowiecznej symboliki. W tekście poza Matką Boską występują: Jezus Chrystus, Jan Chrzciciel i Bóg. Jest to czwórka postaci, a liczba cztery oznaczała cnoty kardynalne.

Kompozycja utworu
Dwie pierwsze (najstarsze) strofy Bogurodzicy mają kompozycję naprzeciwległą. Oznacza to, że w pierwszej strofie następuje zwrot do Matki Boskiej w formie apostrofy z prośbą o łaskę, natomiast w strofie następnej apostrofa do Matki Boskiej kierowana jest za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Prośba dotyczy wówczas zarówno pobożnego życia na ziemi, jak i zbawienia wiecznego po śmierci.
Poszczególne strofy utworu przedzielone są stałym refrenem: „Kyrieleison”. Zwrot Kyrie eleison pochodzi z języka greckiego i oznacza ‘Panie, zmiłuj się’. Był on pierwotny względem poszczególnych strof Bogurodzicy. Są one dobudowane do niego, uważa się je za tropy (czyli dodatki tłumaczące sens powyższego zwrotu) do zawołania religijnego.

Motywy przewodnie
Motyw pośrednictwa
W utworze widoczne są elementy filozofii Świętego Tomasza z Akwinu. Uważał on, że wszystko ma swoją hierarchię. W myśl tej zasady w Bogurodzicy człowiek nie jest na tyle ważny, aby móc zwracać się bezpośrednio do Boga. Dlatego robi to przez pośrednictwo Matki Boskiej.
Motyw deesis
Deesis to z języka greckiego ‘modlitwa’ lub ‘prośba’. Motyw był w średniowiecznej sztuce szeroko rozpowszechniony. Polegał na przedstawieniu trzech postaci. W centrum znajduje się Jezus Chrystus, po jego lewej stronie Matka Boska, po prawej jakiś święty (tu Jan Chrzciciel). Bogurodzica nawiązuje do motywu deesis swoją treścią.



Gatunek literacki

Pieśń maryjna
Utwór jest hymnem i pieśnią religijną, a dokładniej pieśnią maryjną. Oznacza to, że treściowo związany jest z kultem Matki Boskiej. Pieśni maryjne były istotne dla polskiej poezji religijnej epoki średniowiecza.

Wiersz zdaniowo-rymowy
Bogurodzica jest napisana w sposób charakterystyczny dla poetyki średniowiecznej poezji religijnej. Stanowi przykład wiersza zdaniowo-rymowego. Oznacza to, że w granicy jednego wersu zamyka się jedno zdanie pojedyncze (samo w sobie lub jako część zdania złożonego). Tekst w wersach rozłożony jest na takie same odcinki, a każdy z nich ma jednakową liczbę sylab (lub ewentualnie o jedną więcej). Poszczególne wersy wypowiadane były ze zróżnicowaną intonacją – albo wznoszącą, czyli antykadencją, albo opadającą, czyli kadencją. W utworze wstępują rymy zewnętrzne („bożycze” – „człowiecze”, „nosimy” – „prosimy”, „pobyt” – „przebyt”), które podkreślają klauzule, czyli zakończenia wersów. Występują również rymy wewnętrzne („Bogurodzica” – „dziewica”, „Syna” – „Gospodzina”). Na takie uporządkowanie Bogurodzicy miał wpływ jej związek z muzyką. 

Archaizmy
W utworze znajduje się wiele archaizmów, czyli takich form językowych, które w wyniku upływu czasu i ewolucji języka wyszły z użycia. W zależności od ich pochodzenia, dzielą się one na różne kategorie. Wyróżniamy archaizmy: fonetyczne („sławiena”, „zwolena”, „Krzciciela”), fleksyjne („Maryja”, „bożycze”, „zyszczy”), słowotwórcze („Bogurodzica”, „zbożny”, „przebyt”), leksykalne („Gospodzina”, „zwolena”, „jegoż”), składniowe („Bogiem sławiena”). Ponadto formy „zyszczy”, „spuści” świadczą o tym, że w języku polskim występował kiedyś akcent ruchomy.