Nazwa epoki

Rozpoczynającą dzieje naszej kultury (kultury łacińskiej, a więc śródziemnomorskiej) epokę nazywamy antykiem. Nazwa ta wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie słowo "antiquus" oznaczało dawny. Dzisiaj terminu antyk używamy dla określenia starożytnej cywilizacji i kultury  grecko-rzymskiej. Drugim, równorzędnym określeniem tych czasów jest pojęcie starożytność.

Chronologia i próba periodyzacji epoki (podział na okresy)

Antyk to epoka w dziejach cywilizacji grecko-rzymskiej, obejmująca około 1300 lat. Za  początek starożytności przyjmuje się przełom wieków IX i VIII p.n.e., a więc czas, w ktorym żył i tworzył Homer. Trudny jest do określenia moment końca epooki, na gół przyjmuje się, że antyk wygasa między IV a VI wiekiem naszej ery. Umowną datą jest rok 476- upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Podział chronologiczny epoki:

Okres archaiczny

Trwał od IX do VI w. p.n.e., jest to okres świetności epiki i liryki. W VIII w. p.n.e. tworzył Homer, a w VII-VI w. p.n.e. – Safona, Ezop i Anakreont.

Okres klasyczny

Trwał od V do IV w. p.n.e. Przeważała twórczość dramatyczna, rozwijała się proza literacka i naukowa, obejmująca filozofię, historiografię, sztukę wymowy. V w. p.n.e. to czas dramatów Sofoklesa, Eurypidesa, Ajschylosa. IV w. p.n.e. to okres dominacji filozofii Platona i Arystotelesa.

Okres hellenistyczny

Trwał od III do I w. p.n.e. W prozie rozpowszechniła się retoryka, literatura była nasycona erudycją. Wtedy narodziła się również literatura popularna, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. W III w. p.n.e powstały słynne sielanki Teokryta, a w II epigramaty.

Okres rzymski

Trwał od I w. p.n.e. do II w. n.e. W literaturze przeważała twórczość wtórna, naśladująca już istniejące dzieła. Powstała literatura wczesnochrześcijańska, moralizatorska, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. Od ok. 30 roku (I w. n.e.) przypada okres złotego wieku poezji rzymskiej, z dziełami Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Seneki i Petroniusza.

Okres chrześcijański

Trwał od II do V w. n.e. Kończy się epoka tworzenia dzieł pogańskich. Rozwija się za to literatura popularna w postaci romansów oraz filozofia mająca podłoże chrześcijańskie.

Osobowości antyku

Homer - żył w VIII w.p.n.e; grecki aojda (pieśniarz); uważany jest za ojca poezji epickiej; najstarszy znany z imienia europejski poeta, który zapewne przejął dziedzictwo długiej i bogatej tradycji poezji heroicznej (której istnienie jest wszakże czystym domysłem); jest autorem poematów Iliady i Odysei; żaden poeta grecki nie przewyższył sławą Homera; a wyspach Ios i Chios wzniesiono poświęcone mu świątynie, a w Olimpii i Delfach postawiono jego posągi.



Safona - najsławniejsza poetka starożytnej Grecji z przełomu VII i VI wieku p.n.e., wybitna przedstawicielka poezji lirycznej (liryka eolska); pochodziła z Mityleny na wyspie Lesbos; była córką Skamadrymanosa i Kleuis; uważa się, że pochodziła z rodziny arystokratycznej; wyszła za mąż za bogatego kupca; w czasie rozruchów na wyspie musiała z niej uchodzić; schroniła się na Sycylii, później jednak powróciła na Lesbos; według legendy zakochała się nieszczęśliwie w Faonie i skoczyła ze skały na wyspie Leukas; twórczość (zawarta przez nią w 9 księgach) zachowała się we fragmentach: Hymny do bogów, Pieśni weselne, Pieśni miłosne, Pieśni do przyjaciółek; Safona wprowadziła własną miarę wierszową (strofa saficka).



Ezop - bajkopisarz pochodzący z Frygii w Azji Mniejszej; przyjmuje się, że żył w VI wieku p.n.e., według tradycji był niewolnikiem Jadmosa z Samos; postać na wpół legendarna, o której życiu i twórczości mało wiadomo; daty jego urodzin i śmierci nie są znane; uważany jest za twórcę bajki zwierzęcej, czyli takiej, w której bohaterami są zwierzęta, oraz moralizującej i satyrycznej; z początku bajki nie były uznawane za typowe utwory dla dzieci, lecz dla dorosłych; w swoich bajkach wyśmiewał ludzi, ukazując ich pod postaciami zwierząt; z pozoru zabawne, bajki Ezopa zawierały gorzką prawdę i głęboką mądrość; nie dochował się oryginalny zbiór jego utworów ani ich adaptacja dokonana przez Demetriusza z Faleronu (IV/III w. p.n.e.); znane są przede wszystkim z przeróbek wierszowanych Fedrusa i Babriosa.


Sofokles - obok Ajschylosa i Eurypidesa największy tragik starożytnej Grecji; tworzył przez 62 lata swego życia ( 468 p.n.e. - 406 p.n.e. ); stał się sławny za życia, gdyż oprócz literatury zajmował się też polityką; otrzymał 18 razy pierwsze miejsce na Wielkich Dionizjach i prawdopodobnie 6 razy na Lenajach, do których konkursy tragediowe wprowadzono od około 420 roku p.n.e.; twórczość Sofoklesa odznacza się: głębokim patriotyzmem, konserwatyzmem, tradycyjnością, religijnością, fatalizmem i pesymizmem; jest autorem wielu innowacji scenicznych – dodał do tragedii trzeciego aktora, wprowadził na scenę dekoracje, zwiększył liczbę członków chóru z 12 na 15, zwiększył kompetencje przewodnika chóru, zminimalizował bezpośredni wpływ bogów na losy bohaterów oraz odszedł od trylogii tragicznych (trzech tragedii opowiadających jedną historię, będących składnikiem "tetralogii" - trzy tragedie oraz dramat satyrowy) w kierunku traktowania każdej tragedii jako zamkniętej całości; jego tragedie są celowo zbudowanymi dziełami sztuki, o skończonej w sobie akcji i starannej charakterystyce postaci; szlachetna prostota stylu stawia go pomiędzy patosem Ajschylosa a retorycznym artyzmem Eurypidesa; oprócz peanów i elegii tworzył też pisma o chórze; w tragediach Sofoklesa wola ludzka odgrywa większe znaczenie niż boska; Sofokles w swych tragediach przedstawiał bohaterów przeżywających wewnętrzne konflikty moralne, np. Antygona, Edyp.


Eurypides - 480–406 p.n.e.; jeden z najwybitniejszych dramaturgów starożytnej Grecji; napisał przeszło 90 sztuk, z czego zachowało się 18 tragedii: Alkestis (438), Andromacha, Bachantki (ok. 405 pośmiertnie), Błagalnice, Elektra (413), Fenicjanki, Hekabe, Helena, Herakles, Heraklidzi, Hippolytos uwieńczony (428), Ifigenia w Taurydzie, Ifigenia w Aulidzie (ok. 405 pośmiertnie), Ion, Medea (431), Orestes (prawdopodobnie 408), Trojanki oraz dramat satyrowy Cyklop; w sztukach Eurypidesa Andromacha, Medea i Ifigenia w Taurydzie i znalazły odbicie tragiczne dzieje Grecji z okresu wojny peloponeskiej, toczonej między SpartąAtenami w V w. p.n.e.; atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości, pod koniec życia przeniósł się z Aten na dwór króla macedońskiego Archelaosa I; jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśni chóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki - w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi, tzw. deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często prostymi ludźmi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania), występował w obronie kryzysu demokracji ateńskiej, odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków; głosił idee równości wszystkich ludzi, popadając w konflikt ze zwolennikami tradycyjnych stosunków społecznych; doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów po dziś; nie wiadomo w jakich okolicznościach skonał Eurypides, prawdopodobnie zmarł śmiercią naturalną w 406r.p.n.e.


Aspazja - córka Aksiocha z Miletu, hetera; wieloletnia kochanka Peryklesa, a po jego śmierci żona Lizyklesa (ze względu na swoje nieateńskie pochodzenie nie mogła zostać żoną Peryklesa). Odznaczała się niezwykłą urodą, mądrością i wykształceniem, dzięki czemu zyskała znaczące wpływy w Atenach.


Sokrates - 4 czerwca 469 - 7 maja 399 p.n.e.; jeden z największych filozofów greckich; urodził się i zmarł w Atenach; był synem kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete; miał trzech synów, których matką była jego żona, Ksantypa; mieszkał w Atenach, gdzie nauczał prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość; Sokrates trzykrotnie brał udział w wyprawach wojennych (w ciężkiej piechocie pod Potidają, pod Delium i pod Amfipolis), w których odznaczył się męstwem, podobnie jak odwagą cywilną w życiu politycznym; w wieku 70 lat został oskarżony (poprzez spisek) o bezbożność i psucie młodzieży przez przywódcę demokratów Anitosa, mówcę Likona i poetę Meletosa; został skazany na karę śmierci, którą wówczas było wypicie trucizny, odrzucił prośbę przyjaciół, którzy chcieli go uwolnić z więzienia wbrew prawu; ostatnie jego chwile opisane są przez jego największego ucznia, Platona, w dialogu Fedon; nie jest jednak do końca jasne, w jakim stopniu jest to literacka fikcja; cierpiał na katalepsję (specyficzne zesztywnienie mięśni, połączone z zastyganiem postawy ciała oraz położeniu kończyn i wygięciu szyi, także nienaturalnych pozycjach); Sokrates jest postacią historyczną, ale nie pozostawił po sobie żadnych pism; jedyne, co o nim wiemy, to relacje jego ucznia Platona (w postaci spisanych dialogów) oraz Ksenofonta, a także przekazy Arystotelesa, Arystofanesa i historyków greckich; uczniowie Sokratesa różnili się w wielu sprawach, a w ich pismach Sokrates występuje często jako retoryczny autorytet, wykładający poglądy autora; jednak mimo kwestii spornych pewne poglądy uważa się za rzeczywiście sokratejskie;


Neron - ur. 15 grudnia 37 w Ancjum - zm. 9 czerwca 68 w Rzymie; cesarz rzymski w latach 54 - 68, syn Gnejusza Domicjusza Ahenobarbusa i Agrypiny Młodszej - późniejszej żony cesarza Klaudiusza; wychowanek Seneki Młodszego, wbrew powszechnie panującej opinii (będącej "zasługą" wybitnego historyka Tacyta) posiadał duży talent poetycki i aktorski; cesarz rzymski od 54 roku, kiedy to jego matka otruła swojego męża i przejęła władzę; oficjalna tytulatura cesarska: Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus; Neron odsunął później matkę od wpływów, a w końcu, w 59 roku, zlecił jej zamordowanie; w 62 roku Neron poślubił Poppeę, która poprzednio była żoną Rufriusa Crispinusa, a następnie Othona - przyjaciela Nerona; Poppea była kochanką Nerona już od 58; zmarła w 66 roku, według Swetoniusza w wyniku kopnięcia zadanego przez małżonka, gdy była w ciąży; w polityce wewnętrznej Neron w dużym stopniu kierował się wskazówkami swoich doradców; początkowo największą rolę odgrywali jego nauczyciel, Seneka Młodszy oraz prefekt pretorianów, Sekstus Afraniusz Burru; po śmierci tego ostatniego (62) oraz wycofaniu się z życia politycznego Seneki, miejsce ich zajęli Feniusz Rufus oraz otoczony złą sławą prefekt pretorianów Ofoniusz Tygellinus; duże wpływy na dworze cesarskim miał również Gajusz Petroniusz, zwany Arbiter elegantiae ; żądny władzy Neron, zaledwie siedemnastolatek w chwili objęcia władzy, dążył do narzucenia hellenistycznych form sprawowania władzy, nieustannie rywalizował z senatem o wpływy, w końcowym okresie panowania poddał się nawet deifikacji; postępowanie to sprawiło, iż postrzegany był wśród arystokracji rzymskiej jako tyran: w 65 wyszedł na jaw spisek Gajusza Pizona, w wyniku czego samobójstwa popełnili m.in. znienawidzeni przez Tygellina (i prawdopodobnie niesłusznie w spisek zamieszani) Seneka i Petroniusz; w 64 roku spłonął Rzym; Neron wykorzystał fakt, że spora powierzchnia miasta się zwolniła i rozkazał wybudować olbrzymi pałac; wywołało to podejrzenia, rozpowszechniane przez wrogie cesarzowi stronnictwa w senacie, jakoby to Neron rozkazał podpalić miasto; nie jest to prawdopodobnie prawdą, gdyż wówczas Rzym płonął często, było to związane ze sposobem stawiania budynków; według legendy, chcąc odciągnąć od siebie podejrzenia, Neron winą za pożar miał obarczyć zamieszkujących w Rzymie chrześcijan, co stało się przyczyną fali krwawych represji; despotyzm Nerona wywoływał coraz większe niezadowolenie; w marcu w Galii zbuntował się przeciwko niemu Windeks, powstania wybuchły w Hiszpanii i Judei; już na początku kwietnia wojska w Hiszpanii obwołały cesarzem Galbę; opuszczony nawet przez gwardię pretoriańską, zdradzony przez najbliższych współpracowników, Neron popełnił samobójstwo 9 czerwca 68 roku.


Petroniusz - żył w latach 27-66; rzymski pisarz (poeta), filozof i polityk. Przypisuje się mu autorstwo wydanej anonimowo powieści Satyricon; krytykowany przez stoików sybaryta, praktyk epikureizmu; według Tacyta Seneka zarzucał mu, że zamienia noc w dzień; zdecydowanie wybierał epikurejskie przyjemności bezczynności; jako przedstawiciel znakomitego rodu Petroniuszy nie uniknął jednak funkcji publicznych; zarządzał rzymską prowincją w Azji, Bitynią; okazał wówczas, że jest człowiekiem obowiązkowym i energicznym; w 62 lub 63 roku został konsulem; uzyskał duży wpływ na Nerona, znudzonego stoickim Seneką; dla zafascynowanego kulturą grecką i uważającego się za artystę cesarza oraz jego zmanierowanego dworu, stał się wyrocznią w sprawach dobrego smaku i wartości artystycznych; stąd przydomek Arbiter elegantiae (elegantiarum); swój wpływ na cesarza przypłacił nie tylko niechęcią Seneki, ale również nienawiścią prefekta pretorianów Ofoniusza Tygellinusa, który wykorzystał spisek na życie Nerona (65) do oskarżenia Petroniusza o kontakty z jednym z przywódców spisku, Gajuszem Pizonem; podobnie jak Seneka i Lukan popełnił w związku z tym samobójstwo; filozofem pozostał do końca; spodziewając się nieuchronnego wyroku śmierci, zorganizował ucztę, podczas której otworzył sobie żyły, zaciskając je następnie opaską aby opóźnić zgon; przez kilka godzin dokonał dyspozycji majątkowych, ucztował, rozmawiał z przyjaciółmi, słuchał recytacji i muzyki; w końcu zapadł w sen; Petroniusz jest jednym z głównych bohaterów powieści Quo vadis Henryka Sienkiewicza.


Wergiliusz - ur. 15 października 70 p.n.e., zm. 21 września 19 p.n.e.; wybitny poeta rzymski. Urodził się w wiosce Andes koło Mantui w Galii Przedalpejskiej. Kształcił się w Cremonie i Mediolanie, a następnie wyjechał do Rzymu by studiować retorykę, medycynę i astronomię, które wkrótce porzucił dla filozofii; w 42 roku p.n.e., utraciwszy majątek po podziale ziemi przeprowadzonym przez Oktawiana dla weteranów wojny domowej, Wergiliusz udał się do Rzymu; tam trafił do otoczenia opiekuna poetów Mecenasa, do którego wprowadził Horacego,którym był zafascynowany.


Horacy - ur. 8 grudnia 65 p.n.e., zm. 27 listopada 8 p.n.e.; rzymski poeta liryczny; był synem wyzwoleńca z Wenuzji w Apulii; ojciec dał mu staranne i wszechstronne wykształcenie; wysłał go między innymi do Rzymu i Grecji, by studiował tam grekę i filozofię; po śmierci Juliusza Cezara Horacy wstąpił do armii i służył pod dowództwem Brutusa; jako trybunat wojskowy brał udział w bitwie pod Filippi w 42 roku p.n.e., z której musiał ratować się ucieczką; kiedy ogłoszono amnestię dla tych, którzy walczyli przeciw zwycięskiemu Augustowi, powrócił do Italii; okazało się, że jego ojciec nie żyje, a majątek został skonfiskowany; mimo że był prawie bankrutem, udało mu się kupić posadę sekretarza u kwestora, co zapewniło mu utrzymanie i pozwoliło na zajmowanie się poezją; utworami Horacego zainteresował się Wergiliusz i wprowadził go do domu Mecenasa; wkrótce Horacy zaprzyjaźnił się z Mecenasem i należał do jego kręgu literackiego; po pewnym czasie Mecenas wprowadził go na dwór Augusta, a także podarował mu posiadłość w Sabinum, co umożliwiło mu swobodną twórczość literacką.


Owidiusz - ur. 20 marca 43 p.n.e. w Sulmo; zm. ok. 17 n.e. w Tomis; starożytny poeta rzymski, jeden z najbardziej znanych poetów epoki augustowskiej; studiował retorykę, ale zrezygnował z kariery urzędnika, by poświęcić się poezji, w której to dziedzinie szybko zdobył sławę utalentowanego twórcy; przyjaciel Horacego; edyktem cesarza Oktawiana Augusta Owidiusz został ukarany wygnaniem z Rzymu w 8 r.n.e. z niejasnych do dziś powodów, przypuszczalnie za Sztukę kochania lub inny, zaginiony dziś utwór albo za przewinienia związane z niepoprawną wnuczką Augusta - Julią, sam poeta w jednej ze swych elegii (Tristia II 207) mówi tylko o carmen et error - "pieśni i błędzie"; wydarzenie to zrujnowało mu życie i przerwało pracę nad nowymi poematami, m.in. utworem pt. Fasti; działalność poetycką podjął na wygnaniu, mając nadzieję, że zostanie z niego w miarę szybko odwołany; jednak nawet po śmierci Augusta decyzja o wygnaniu Owidiusza została utrzymana przez cesarza Tyberiusza; zmarł w Tomis, na terenie Dacji; był poetą smutku, mitów i miłości.


Juliusz Cezar - 12 lipca 100 p.n.e. (13 lipca 102 r. p.n.e. - koncepcja Mommsena i Diona), zm. 15 marcaidy marcowe) 44 p.n.e. - rzymski polityk, wódz, dyktator i pisarz; jeden z członków stronnictwa popularów, spokrewniony z Cynną i Mariuszem; po ich śmierci piastował kolejno urzędy kwestora, edyla, pretora, konsula i dyktatora; sławę zdobył dzięki namiestnictwu w Galii i dzięki pomocy swych żołnierzy udało się mu pokonać opozycję, skupioną wokół senatu i Pompejusza - tzw. optymatów, aby następnie, po wieloletnich walkach, przejąć pełnię władzy w Rzymie; zamordowany w dniu id marcowych przez senatorów pod przywództwem Marka Brutusa oraz Gajusza Kasjusza; przed śmiercią adoptował Oktawiana Augusta (wtedy jeszcze Gaiusa Octaviusa), wyznaczając go na swego spadkobiercę.

Filozaofia doby antyku

Stoicy - postulowali życie umiarkowane, zgodne z naturą, a przede wszystkim wykształcenie w sobie zdolności do zachowania trzeźwości umysłu oraz uniezaleznienia się od pokus i smutków świata zewnętrznego za pomocą rozumu. Ideałem stoika jest człowiek, który w każdej sytuacji potrafi nad soba panować, rozumowo i bez zbędnych emocji oceniać zjawiska otaczającego go świata.

Epikurejczycy - twierdzili, że celem życia kazdego człowieka powinno być rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Zdecydowanie przedkładali przy tym przyjemności duchowe nad cielesne. Szczęśliwy może być jednak tylko ten, kto cechuje się mądrością i sprawiedliwością. Epikurejczycy uważali, że trzeba żyć rozumnie, cnotliwie i sprawiedliwie. Warunkiem szczęśliwego życia był dla nich już sam brak cierpień.

Hedoniści - hedone z gr. rozkosz. Hedonizm to doktryna etyczna uznająca przyjemność cielesną za najważniejsze lub jedyne dobro, cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania. Hedonista to człowiek, który swe szczęście wiąże z odczuwaniem przyjemności, ale czyni to w sposób inny niz epikurejczycy.