Teocentryzm

TEOCENTRYZM - to termin określający ówczesną myśl o świecie. "Bóg w centrum" - jako najwyższa władza, najwyższa wartość, ośrodek wszelkich działań. Wg. nauk św. Augustyna - jedynym celem życia człowieka jest dojście do Boga, byt doczesny ma jedynie przygotować do przyszłego życia. Pogląd ten był niezwykle popularny w średniowieczu - był osią, wokół której formowały się wszystkie doktryny filozoficzne.

Z teocentryzmem związane były:

Filozofia (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu)
Augustynizm- system filozoficzny stworzony przez św. Augustyna (354 – 430). Koncepcja, od której bierze początek średniowieczny teocentryzm. Zgodnie z nią Bóg jest bytem najdoskonalszym – jako najwyższe dobro, piękno i prawda. Świat został przez Boga stworzony według pewnej idei, więc jako dzieło boskie także jest doskonały. Bóg jest celem, przyczyną i ośrodkiem wszystkiego (także działań ludzkich). Św. Augustyn w swej koncepcji umieszczał człowieka jako istotę cielesno – duchową pomiędzy bytami wyższymi (aniołowie) i niższymi (zwierzęta), ten dualizm był powodem ciągłego wewnętrznego rozdarcia między mroczną cielesnością, oddalającą człowieka od Boga i doskonalszą od cielesnej powłoki duchowością, dążącą ku Bogu.
Najważniejsze dzieła św. Augustyna : „Wyznania”, „O państwie Bożym”
Elementy augustynizmu w literaturze średniowiecza: J. de Voragine „Legenda na dzień św. Augustyna” (w „Złotej Legendzie”), „Legenda o św. Aleksym”, „Skarga umierającego”, „Kwiatki św. Franciszka”

Sztuka (zwłaszcza gotyk), gdzie dominowała tematyka religijna (piety: Pieta z kościoła w Lubiążu; Madonny – Madonna z Krużlowej; motyw sądu ostatecznego – Memling „Sąd Ostateczny”; męka Pańska – Giotto „Ukrzyżowanie”)

Literatura (np. nurt maryjny: „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski”; pasyjny: Władysława z Gielniowa „Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne”)

Alegoryczne myślenie (rzeczy widzialne jako znaki świata niewidzialnego)

Anonimowość (gr. Anonymos – bezimienny) – zasada obowiązująca w sztuce średniowiecza, polegająca na wymogu niepodpisywania przez twórców swoich dzieł. Anonimowość wynika z ideologii epoki (teocentryzmu), w której nie pochwalano indywidualnej sławy autora, wyżej ceniono ideę dzieła, które miało przysparzać chwały Bogu, nie zaś autorowi.
W literaturze: „Bogurodzica” , „Posłuchajcie, bracia miła”, „Rozmyślania przemyskie”.
W sztuce: „Święty Aleksy leżący pod progiem domu rodzinnego” (drzeworyt) i w/w.

Ideologia Kościoła:
- hasło „memento mori”(łac. pamiętaj, że umrzesz) – głoszone przez Kościół, przypominające człowiekowi o znikomości jego życia i nieuchronności śmierci. Miało sprawiać, aby ludzie nie skupiali się na sprawach doczesnych, aby czuli się tylko pielgrzymami na ziemi, wówczas śmierć nie będzie straszna, bo to jedynie etap przejściowy do stanu wiecznej szczęśliwości, na który należało sobie przez całe życie zasłużyć.
W literaturze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Skarga umierającego”.
W malarstwie: H. Bosch „Śmierć skąpca”, „Ostatnia godzina”, Bruegel „Triumf śmierci”, H. Holbein „Bilder des Todes”.
- Wiążący się z nią motyw „danse macabre”(franc. taniec śmierci) – alegoryczny korowód ludzi różnych stanów ze śmiercią na czele wyobrażoną jako kościotrup z kosą w ręku. Ten motyw wyraża pogląd o równości wszystkich ludzi w obliczu śmierci.
Przykłady: malowidło na krużganku kościoła Niewiniątek w Paryżu, cykl drzeworytów Hansa Holbeina „Wizerunek Śmierci” („Bilder des Todes”), Bruegel „Triumf śmierci”.
W literaturze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (jak się jimę z kosą plęsać).
- Świadomość marności życia

Niektóre gatunki literackie, np:
Hagiografia (gr. hagios – święty, grapho – piszę) – dział literatury średniowiecznej, obejmujący żywoty świętych, tzn. opowieści o ich narodzinach, życiu, czynach.
Moralitet (łac. mores – obyczaje) – późnośredniowieczny gatunek dramatu o charakterze dydaktycznym, posługujący się alegorią.



Augustynizm

Św. Augustyn (354 – 430) Uurodził się w Tagaście w Afryce Północnej. Studiował w Kartaginie. Mieszkał również w Rzymie oraz w Mediolenie. Ostatnie lata życia spędził w Hipponie jako biskup. Z początku należał do sekty manichejczyków, później myśl swoją nakierował ku neoplatonizmowi. 
manichejczycy – sekta religijna, głosząca dualny podział świata na dobro – zło, ciemność – jasność, ducha – materię.
Należy do wielkich chrześcijańskich neoplatoników. Połączył on myśl platońską, starożytną, z chrześcijaństwem. Nie widział dużych sprzeczności pomiędzy myśleniem Platona a chrześcijaństwem. Uważał na przykład, iż platońskie idee istniały w umyśle Boga jeszcze przed stworzeniem świata. Uważał jednak, iż dla ludzkiego rozumu nie wszystko jest możliwe do pojęcia – i w związku z tym Boga nie można do końca zrozumieć, można się do Niego przybliżyć tylko przez wiarę. 
NEOPLATONIZM – prąd filozoficzny, korzystający z myśli Platona. 
Największe dzieło św. Augustyna to Confessiones (czyli Wyznania).
Św. Augustyn, tak jak większość myślicieli i filozofów w jego epoce, tworzył i pisał po łacinie. W jego koncepcji filozoficznej widoczny jest podział świata na dwie sfery – duchową, idealną oraz materialną, niedoskonałą. Centrum i ośrodkiem świata oraz wszelkich działań jest Bóg. Jest to tzw. teocentryzm. 

Poglądy św. Augustyna:

Koncepcja Boga
Na pierwszym miejscu wśród źródeł do opracowania tego zagadnienia Augustyn stawiał Pismo Święte. Czytając dzieła Augustyna można zauważyć, iż stale się na nie powołuje, cytuje je oraz objaśnia. Stara się ponadto, by jego filozofia przede wszystkim tłumaczyła tekst Pisma Świętego. Drugim źródłem jest neoplatońska koncepcja w filozofii.
Imię Boga, nad którym się zastanawia św. Augustyn, zostało przez niego zaczerpnięte z Biblii, gdzie Bóg przedstawia się jako „Jestem, który Jestem”. Oznacza to, iż Bóg istnieje w stopniu najwyższym, jako byt najwyższy.
Augustyn w swej koncepcji Boga objaśnia również współistotność osób boskich – Bóg jest bytem oraz substancją w sensie pełnym, elementy te są współistotne. Ponadto pochodzenie osób boskich jest wewnętrzne, a nie zewnętrzne (osoby boskie nie pochodzą od czynników będących poza nimi, na zewnątrz, ale od siebie wzajemnie, czyli z wewnątrz). Pochodzenie osób, jako że jest wewnętrzne, odbywa się wewnątrz Boga i jest to opis wewnętrznego życia boskiego. Oznacza to ponadto równość osób w Trójcy Święj. Św. Augustyn wykazał ponadto, iż Bóg istnieje w taki sposób, iż wszystko inne od niego pochodzi.410
Trójca św. – Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św., pochodzą od siebie wzajemnie. Syn Boży, określany mianem Logosu, Słowa, pochodzi odwiecznie od Ojca. Odbywa się to przez tzw. zrodzenie (łac. generatio). Konsekwencją takiego pochodzenia jest podobieństwo Syna do Ojca, bycie na jego obraz. Logos, czyli Syn, oświeca każdego rodzącego się człowieka, stąd też w człowieku są prawdy ostateczne i konieczne, do których nie dochodzi sam. Świat, w którym żyje człowiek, jest zmienny, istnieją jednak w nim prawdy niezmienne. Ich źródłem musi być – według św. Augustyna – Bóg, jako jedyny byt niezmienny i dający niezmienność.

Koncepcja stworzenia
Jako że św. Augustyn całość swojego systemu filozoficznego opierał na chrześcijaństwie, stąd też stworzenie świata zostało wywiedzione od Boga. Bóg stworzył świat ex nihilo – z nicości, z niczego. Jedyną przyczyną stworzenia była boska wola stwórcza. Można więc na tej podstawie wysnuć wniosek, iż Bóg stworzył świat również ex amore, czyli z miłości.
Pomiędzy najdoskonalszym bytem, jakim jest Bóg, a ludźmi, bytami niedoskonałymi, znajdują się aniołowie. W hierarchii bytów stworzonych poniżej człowieka znajduje się materia.

Człowiek i poznanie
W koncepcji człowieka i jego możliwości poznania widoczne są silne wpływy Starożytności, w które wplecione zostały przez filozofa wątki chrześcijańskie.
Definicja człowieka, którą posługiwał się Augustyn, została zaczerpnięta od starożytnego filozofa Platona – człowiek jest duszą, posługującą się ciałem. Jak widać, człowiek jest przede wszystkim duszą – niecielesną, intelektualną, wieczną i niezmienną. Dusza może istnieć samodzielnie, bez kontaktu z ciałem, ciało nie wpływa na duszę. Człowiek w świecie istnieje pomiędzy bytami wyższymi, czyli aniołami, a niższymi, czyli zwierzętami. Człowiek, świadomy takiego umiejscowienia pośród stworzenia, jest wewnętrznie rozdarty i pozostaje w konflikcie pomiędzy swoją cielesnością a duchowością. 

Etyka
Św. Augustyn korzystał z koncepcji prawa naturalnego
Prawo naturalne – Jest to prawo, które zostało wpisane w serce i duszę człowieka nie przez niego samego, ale przez Boga. Jest to prawo niezmienne, każdy człowiek jest zdolny do jego odczytania. Są to podstawowe zasady moralne wpisane we wnętrze każdego człowieka.
Jak zauważył Augustyn, świadomość tychże zasad wpisanych w serce człowieka to sumienie.

Polityka
Najsłynniejszym dziełem św. Augustyna, odnoszącym się do sfery polityczno-społecznej, jest De civitate Dei, czyli O państwie bożym.
Człowiek w swoim dążeniu do ideałów nie jest sam. Pomaga mu w tym instytucja państwa – czyli grupa ludzi, którzy dążą do dobra wspólnego. Państwa dzielą się na dwa rodzaje – państwo Boże i państwo ziemskie. Choć chrześcijanie żyją w przemijających państwach ziemskich, to mimo to łączy ich wspólna miłość do Boga. Kościół więc jest państwem, bowiem tworzą go ludzie przesiąknięci ideałem dążenia do Boga. Państwo niebieskie – Boże – Kościół – dąży do dóbr i pokoju niebieskiego, a jego celem ostatecznym jest zbawienie wszystkich jego członków.
Historia świata jest historią zmagania się dwu porządków – państwa Bożego oraz państwa ziemskiego. Zasada dobra wspólnego jest zaś pokój, który tworzy porządek. Istnieje wojna sprawiedliwa, która służy zaprowadzeniu pokoju – w takim przypadku jest etycznie usprawiedliwiona.
Święty Augustyn jest także autorem słynnej maksymy „Diloge et quod vis fac” – czyli „Kochaj i rób co chcesz”

Podsumowanie filozofii św. Augustyna – główne założenia

• Bóg jako dobro najwyższe – Absolut;
• By poznać Boga, należy najpierw poznać swoją duszę, czyli miejsce wewnątrz człowieka, w którym mieszka prawda;
• Boga można bardziej poznać przez wolę i wiarę, a nie rozum;
• Świat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło;
• Istnieje dobro absolutne;
• Człowiek czyni zło, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga;
• Bóg jest dobry i zbawia człowieka.

Tomizm

Św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274) jest niewątpliwie najbardziej znanym i największym filozofem epoki średniowiecznej, a – zdaniem wielu naukowców – również epok następnych. Stworzył on kompleksowa teorię filozoficzną, obejmującą całość zagadnień, jakie były ważne dla ówczesnego społeczeństwa oraz dla nauki. Połączył myśl arystotelesowską z myślą chrześcijańską.Św. Tomasz z Akwinu był dominikaninem. Urodził się w 1225 roku w bogatej rodzinie, jako syn hrabiego. Gdy rodzina dowiedziała się, iż ich syn chce wstąpić do zakonu – i do tego żebraczego – usiłowała siłą nakłonić Tomasza do zmiany decyzji. Nie udało się to jednak i Tomasz wstąpił do zakonu.
Do jego najważniejszych dzieł zaliczamy: Summę teologiczną, Summa contra gentiles (czyli Sumę przeciw poganom). Św. Tomasz opisał w nich swoją teorię na temat Boga, człowieka, możliwości poznania, etyki, polityki.
Uważał, iż człowiek swoim rozumem może pojąć wszystko, w ten sposób próbował też wytłumaczyć istnienie Boga (poprzez stworzenie tzw. 5 dróg dowodzących istnienia Boga). Drogą do poznania Boga miała być obserwacja świata.

Polityka
Św. Tomasz zastanawiał się, jaki ustrój jest najlepszy. Spośród trzech ustrojów – monarchii, arystokracji i demokracji – stworzył koncepcję ustroju idealnego. Brał on najważniejsze elementy ze wszystkich pozostałych ustrojów. Z monarchii czerpał koncepcję rządów jednostki, co tworzyć miało jedność społeczeństwa oraz skuteczność rządów. Z arystokracji – grupę doradców, która pomaga jednostce rządzącej podejmować decyzje. Z demokracji zaś – wybieranie rządzących w wyborach.

Etyka
Dobro i zło może być rozpatrywane przez każdego człowieka i przez jego intelekt (a nie wolę, bowiem wola służy do „chcenia”, a nie poznania dobra i zła). Sumienie, które jest obecne w każdym człowieku, pozwala mu na ocenę dobra bądź zła. Dobre działanie rodzi w człowieku cnotę, czyli usprawnienie do czynienia dobra.

Człowiek
Człowiek jest istotą duchowo-cielesną. Jest złożony z duszy i ciała. Człowiek po śmierci nadal żyje w postaci duszy, ale nie jest już w pełni człowiekiem – brakuje mu bowiem ciała.
Człowiek jest ponadto istotą społeczną, stąd też naturalnym dla niego środowiskiem są różne społeczności. Najwyższa ze społeczności, w których człowiek może się zrealizować, jest państwo.

Bóg
Św. Tomasz stworzył tzw. dowody na istnienie Boga, nazywane także drogami św. Tomasza do uznania istnienia Boga.
5 dróg św. Tomasza prowadzących do uznania istnienia Boga (tzw. dowody na istnienie Boga):

• Droga z ruchu. Każdy ruch wymaga, by był byt – obiekt, który jest poruszany i taki, który porusza. Tomasz pytał, kto porusza obiektem poruszającym. Gdyby poruszał się on sam z siebie, to musiałby być odwiecznym, a tak nie jest w przypadku żadnych istot. Stąd też wymagany jest poruszyciel z zewnątrz – Bóg.
• Droga z przygodności rzeczy. Obiekty, byty, nieustannie się zmieniają, powstają i giną. Ich istnienie nie jest konieczne, ale tylko możliwe. To zaś, co jest możliwe, domaga się istnienia bytu koniecznego, który byłby początkiem dla wszystkich innych bytów.
• Droga ze stopni doskonałości. Żadna z rzeczy przygodnych, istniejących na świecie, nie jest doskonała w stopniu najwyższym – może się tylko zbliżać do doskonałości. Musi istnieć byt, który miałby w sobie wszystkie doskonałości w stopniu najwyższym, absolutnym.
• Droga z celowości. Wszystkie rzeczy, byty, ciała, mają jakiś cel i ze względu na niego działają. Stałość, z jaką ten cel osiągają, nie jest przypadkowa. Musi istnieć byt, który tymi dążeniami kieruje.
• Droga z przyczynowości. Droga ta przedstawia byt w jego przyczynach wewnętrznych i zewnętrznych. Byt nie jest sam z siebie swoją przyczyną, nie pochodzi sam od siebie. Jedyną możliwością zaistnienia bytu jest przyczyna zewnętrzna. Przyczyna taka nie może być bytem stworzonym, bowiem sama jest przyczyną bytów stworzonych. Tym samym musi być istotą niestworzoną - Bogiem.

BYT (w rozumieniu św. Tomasza) – to, co realnie istnieje. 

Cechy charakterystyczne tomizmu to:

• punktem wyjścia jest pierwotne, przednaukowe poznanie bytu - poznanie potoczne. Byt istnieje niezależnie od tego czy został poznany, jego strukturę stanowią: akt istnienia, forma i materia
• podstawowe pojęcia to akt (urzeczywistnienie) i możność (potencjalność) oraz istota i przypadłość. Ruch w tomistycznym ujęciu znaczy przede wszystkim przechodzenie ze stanu możności, do urzeczywistnienia i na odwrót (przemijanie).
• prawda, dobro i piękno to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości).
• dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.
• człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze.

Franciszkanizm

Św. Franciszek z Asyżu żył w latach 1182 – 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny – tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym.

Główne założenia franciszkanizmu:

• życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;
• sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;
• radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;
• ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;
• ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";
• wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;
• ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć.

Inne nurty - scholastyka, filozofia arabska, spór o uniwersalia

Scholastyka
Twórcami scholastyki byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i wyciąganie wniosków.Podstawowe założenia scholastyki:

• Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
• Metody rozumowego dowodzenia przejęto z Logiki Arystotelesa.
• Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

Boecjusz (Anicus Maulinius severinus Boetius)
Temu filozofowi zawdzięczamy definicję osoby – indywidualna substancja natury rozumnej.
On także podzielił i zaklasyfikował nauki na dwie grupy: tzw. trivium stanowiły: gramatyka, retoryka oraz logika. Tzw. quadrivium tworzyły natomias:t arytmetyka, geometria, astronomia oraz muzyka.

Filozofia arabska
W X wieku filozofia w Europie przeżywała kryzys i rozwijała się głównie w Arabii. Na język arabski tłumaczono dzieła najważniejszych starożytnych myślicieli, m.in. Arystotelesa, którego pisma dotarły do Europy przez Arabię i na łacinę przetłumaczono je z języka arabskiego.
Najsłynniejszym filozofem arabskim był Awicenna. Jego pełne „nazwisko” brzmi: Abu Abi Al-Husejn Ibn Abn Allah Ibn Sinna. Napisał słynną Summę filozoficzną. W jego dziełach można zauważyć, iż interpretował oraz obficie korzystał z filozofii i dorobku Arystotelesa, tłumacząc go jednak na sposób platoński. Istnienie Boga tłumaczył przez tzw. argument Nieporuszonego Poruszyciela.
Drugim wielkim filozofem arabskim jest Awerroes (czyli Ibn Roszd). Uznawał on, iż najważniejsze prawdy zawarte są w filozofii – są one niezmienne i wieczne. Prawdy, którymi zajmuje się dialektyka, są „prawdopodobne”. Najgorszym rodzajem prawd dla Awerroesa były prawdy wiary i religii.

Św. Anzelm z Cantembury
Ten filozof dokonał dużo dla rozwiązania jednego z ważniejszych średniowiecznych sporów filozoficznych, a mianowicie sporu dialektyków i antydialektyków (czyli sporu filozofii i teologii bądź też rozumu i wiary). Uznał, iż najpierw musi zaistnieć wiara, która człowieka oczyszcza i kształtuje. To wiara oczyszcza intelekt z grzechu i prowadzi do prawdy. Tak oczyszczony umysł napędzany jest do wiedzy.
Św. Anzelm stworzył, podobnie jak św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu, tzw. dowody na istnienie Boga.

Spór o uniwersalia
Średniowiecze jest tą epoką, w której rozgorzał bardzo mocno spór o tzw. uniwersalia (inaczej powszechniki). Dotyczył on tego, czy rzeczy istnieją w rzeczach, czy też poza rzeczami, czy też może są tylko nazwami. W sporze tym ujawniły się trzy grupy poglądów:

• realizm – uniwersalia istnieją w rzeczach, w rzeczywistości;
• idealizm – istnieją poza rzeczami, jako idee, to pojęcia naszego myślenia;
• nominalizm – są to tylko nazwy, nie mają swoich odpowiedników w rzeczywistości;