Matura z języka polskiego (zakres podstawowy)
Standardy obejmują trzy obszary:
- Wiadomości i rozumienie
- Korzystanie z informacji
- Tworzenie informacji
I. WIADOMOŚCI I ROZUMIENIE
Znajomość pojęć:
W ZAKRESIE WIEDZY O JĘZYKU
1) znak i rodzaje znaków:
a) typy znaków (np. ikonograficzne, językowe),
b) zbiór znaków systemem,
c) istota języka jako dwuklasowego systemu znaków,
2) podsystemy języka:
a) podsystem fonetyczny, leksykalny i gramatyczny; wyraz, a forma wyrazowa,
b) podstawowe pojęcia leksykalne, słowotwórcze, fleksyjne, składniowe, podstawy gramatyki języka polskiego,
3) na czym polega bogactwo leksykalne i frazeologiczne polszczyzny i jak je pomnażać środkami rodzimymi:
a) pojęcia synonimii, antonimii, polisemii, homonimii leksykalnej,
b) podstawowe procesy słowotwórcze polszczyzny,
c) definicję i typy frazeologizmów,
d) pojęcie neosemantyzacji,
4) co to znaczy mówić i pisać poprawnie:
a) pojęcie kultury języka, normy językowej i błędu językowego,
b) podstawowe typy błędów językowych (błędy wymowy, odmiany, składniowe, leksykalne, znaczeniowe, frazeologiczne, stylistyczne, ortograficzne i interpunkcyjne),
5) różnice między polszczyzną mówioną a pisaną, podstawowe cechy obu typów języka, wynikające z różnic sytuacji komunikacyjnej,
6) społeczne i terytorialne zróżnicowanie polszczyzny:
a) pojęcie dialektu ludowego i gwary ludowej,
b) gwary środowiskowe i zawodowe,
c) pojęcie regionalizmu językowego,
7) style współczesnej polszczyzny:
a) pojęcie stylu językowego, a także stylów artystycznych i użytkowych,
b) podstawowe cechy stylów pisanych (urzędowego, dziennikarskiego, publicystycznego, naukowego) i mówionych (monologowego, dialogowego),
8) stylizacja językowa i podstawowe typy stylizacji (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja tekstu),
9) akt mowy i rodzaje aktów mowy; składniki aktu mowy, jego sens dosłowny i intencjonalny,
10) podstawowe funkcje tekstów językowych; funkcja komunikacyjna, impresywna, ekspresywna i poetycka tekstu,
11) na czym polega umiejętność przekonywania; zabiegi perswazyjne i nieuczciwe używanie języka:
a) pojęcia perswazji językowej i manipulacji oraz etyki językowej,
b) językowe środki wykorzystywane w tych zabiegach,
12) na czym polega umiejętność publicznego zabierania głosu, podstawowe pojęcia retoryczne: pytanie retoryczne, elipsa, metafora,
13) jak sprawnie posługiwać się polszczyzną w zależności od sytuacji komunikacyjnej:
a) znajomość zasady stosowności wypowiedzi,
b) kiedy posługiwać się językowymi odmianami oficjalnymi, a kiedy nieoficjalnymi,
14) na czym polega językowy savoir-vivre, sposoby zwracania się do innych, zasady grzeczności np. w dyskusji, w korespondencji,
15) najważniejsze procesy językowe w historii języka i ślady we współczesnej polszczyźnie (podstawowe procesy fonetyczne, a także leksykalne - rozwój znaczeniowy wyrazów, zapożyczenia),
16) językowe rezultaty kontaktów polszczyzny z innymi językami, dawniej i dziś:
a) z jakich języków polszczyzna przede wszystkim zapożyczała środki językowe,
b) pojęcia zapożyczenia leksykalnego i kalki językowej (znaczeniowej i strukturalnej),
17) język jako wartość, co to jest wartość sama w sobie (autoteliczna) i wartość użytkowa języka (język jako narzędzie),
W ZAKRESIE WIEDZY O LITERATURZE I KULTURZE
18) utwory literackie i inne teksty kultury, wskazane w podstawie programowej dla zakresu podstawowego, ważne dla poczucia tożsamości narodowej i przynależności do wspólnoty europejskiej i światowej,
19) podstawowe tematy, motywy i wątki, występujące w utworach literackich i innych tekstach kultury,
20) podstawowe wyróżniki utworu literackiego oraz właściwości różnych rodzajów i gatunków literackich, konwencji stylistycznych i tradycji literackich,
21) podstawowe pojęcia z zakresu poetyki (wersyfikacja, kompozycja, stylistyka, genologia), teorii literatury i historii literatury, np. konwencja literacka, prąd artystyczny, rodzaj i gatunek literacki; temat, wątek, motyw, styl,
22) podstawowe procedury analizy utworu literackiego, np. odnalezienie dominanty kompozycyjnej; rozpoznanie konwencji rodzaju i gatunku literackiego, określenie nadawcy i odbiorcy, konwencji estetycznej i stylistycznej, rozpoznanie przesłania ideowego dzieła,
23) podstawowe kategorie estetyczne: komizm, tragizm, patos, ironia oraz ich funkcje - w zakresie niezbędnym do zrozumienia czytanych utworów,
24) style w sztuce, ich cechy i związek z kulturą epoki,
25) pojęcie tradycji literackiej i podstawowe wyznaczniki różnych tradycji (staropolskiej i oświeceniowej; romantycznej i pozytywistycznej; młodopolskiej i awangardowej),
26) cechy kodów komunikacyjnych sztuk innych niż literatura, np. teatru, filmu, malarstwa,
27) zjawiska kultury dawnej i współczesnej - ważne dla zrozumienia czytanych utworów,
28) podstawowe konteksty interpretacyjne poznanych utworów, rozumie rolę kontekstu w odczytywaniu utworu,
29) pojęcia: kultura wysoka, masowa, elitarna, kultura pop, arcydzieło, kicz,
30) wpływ środków masowego przekazu (prasy, radia, telewizji, Internetu) na przemiany w kulturze współczesnej,
31) wartości narodowe i związane z własnym dziedzictwem kulturowym (np. patriotyzm, ojczyzna, mała ojczyzna, naród, społeczeństwo); wartości stanowiące dorobek cywilizacji śródziemnomorskiej,
W ZAKRESIE REDAGOWANIA TEKSTÓW
32) zasady kompozycji dłuższych wypowiedzi pisemnych i ustnych,
33) zasady przekształcania tekstu pisanego, np. zasady streszczania, skracania i rozwijania tekstu oraz zasady cytowania,
34) podstawowe zasady tworzenia takich tekstów, jak interpretacja utworu literackiego, rozprawka, referat, recenzja; zna cechy językowe i formalne wymienionych gatunków piśmiennictwa,
35) na czym polega praca redakcyjna nad tekstem (kolejność podawania informacji, adiustacja tekstu, tworzenie tytułów, wyróżnienia techniczne),
36) podstawowe cechy tekstu popularnonaukowego.
II. KORZYSTANIE Z INFORMACJI
Wskazywanie, rozpoznawanie:
W ZAKRESIE ODBIORU TEKSTÓW KULTURY
1) różne rodzaje znaków w prezentowanych wytworach kultury; co jest, a co nie jest systemem znaków; wskazanie w przedstawionym materiale (na obrazie, rycinie, w tekście, fragmencie filmu) znaków różnego rodzaju,
2) określone formy fleksyjne w tekście i połączenia wyrazowe, formy fleksyjne wyrazów różnych części mowy, podstawowe związki składniowe,
3) wieloznaczność słowa, homonimiczność form; poprawne i manipulacyjne posługiwanie się wyrazami wieloznacznymi,
4) związki frazeologiczne i ich znaczenia,
5) dosłowne i metaforyczne znaczenia wyrazów,
6) odróżnienie tekstu językowo poprawnego od niepoprawnego,
7) istotne cechy języka mówionego i pisanego oraz rozpoznanie, czy dany tekst jest mówiony, czy pisany,
8) elementy gwar terytorialnych, zawodowych i środowiskowych,
9) podstawowe cechy językowe poszczególnych stylów; rozpoznanie jakim stylu pisany jest wskazany fragment,
10) stylizacja; typ stylizacji,
11) intencje aktu mowy, np. odróżnić rozkaz od prośby, pytanie od stwierdzenia; wydobyć ukryte cechy aktu mowy; dostrzec ironię, sarkazm, prowokację w tekście wypowiedzi,
12) funkcje określonych tekstów i środki językowe służące tym funkcjom,
13) językowe środki perswazji i manipulacji: odróżnienie środków etycznych od nieetycznych, szczerości od nieszczerości wypowiedzi, pokazanie określonych środków perswazji językowej, wskazanie tekstu zawierającego manipulację językową, odróżnienie zdań o faktach od zdań będących interpretacją faktów,
14) ślady procesów dawnych we współczesnej polszczyźnie; typy zmian znaczeniowych w wyrazach, np. uabstrakcyjnienie, uogólnienie, zmiana nacechowania,
15) wyrazy zapożyczone i ich polskie odpowiedniki,
16) konsekwencje nadmiernego zapożyczania do współczesnej polszczyzny elementów angloamerykańskich,
W tekstach publicystycznych i popularnonaukowych:
17) sens fragmentów (zdań, grupy zdań, akapitu),
18) wyodrębnienie tezy (głównej myśli) całego tekstu, wykorzystanych w nim argumentów i sformułowanych wniosków,
19) zasada kompozycyjna tekstu i jej funkcja,
20) typ nadawcy i typ adresata tekstu,
21) funkcja tekstu,
22) charakterystyczne cechy stylu i języka tekstu, środki językowe i ich funkcja w tekście,
23) cechy gatunkowe tekstu,
24) odtworzenie informacji sformułowanych wprost, przetworzenie informacji, np. porządkowanie i hierarchizowanie, stosowanie do rozwiązania problemu, przyczyny i skutki, oddzielenie informacji od opinii,
W tekstach literackich:
25) rozpoznanie tematów, wątków, motywów,
26) rozpoznanie nadawcy i odbiorcy oraz bohatera i sposobów jego kreowania w utworze,
27) podstawowe wyznaczniki poetyki utworu (z zakresu wersyfikacji, stylistyki, kompozycji, genologii),
28) odczytanie treści dosłownych i ukrytych utworu,
29) wykorzystanie w odczytaniu sensu utworu miejsc znaczących (tytuł, puenta, kompozycja, słowa-klucze),
30) językowe środki artystyczne wyrazu,
31) dostrzeganie najistotniejszych zagadnień utworu, stawianie hipotezy, problematyzowanie odczytania tekstu,
32) różnice między fikcją literacką i prawdą historyczną,
33) rozpoznanie aluzji literackich, znaków i symboli kulturowych, np. biblijne, antyczne, romantyczne,
34) podstawowe konteksty utworów i wykorzystanie ich w interpretacji,
35) rozpoznanie przybliżonego czasu powstania utworu,
36) konwencje literackie utworu,
37) styl utworu, np. wiersza renesansowego, barokowego, klasycystycznego, romantycznego,
38) cechy gatunkowe analizowanego utworu,
39) parafraza, parodia, trawestacja,
40) cechy wspólne i różne wskazanych utworów,
41) związki między utworem literackim i innymi dziełami sztuki,
42) wartości charakterystyczne dla epoki,
43) powiązania utworów z historią Polski i Europy (tradycją narodową, europejską),
44) etyczne i estetyczne wartości utworu literackiego,
45) wartości uniwersalne i narodowe,
46) funkcja utworu, np. dydaktyczna, kompensacyjna, formacyjna,
47) odróżnienie osobistych sądów związanych z odbiorem utworu od sądów utrwalonych w tradycji.
III. TWORZENIE INFORMACJI
Umiejętności:
W ZAKRESIE TWORZENIA TEKSTU WŁASNEGO
1) poprawne mówienie i pisanie
2) wypowiedź ze świadomością intencji swojej wypowiedzi: odpowiednie środki leksykalne, np. synonimy, antonimy; poprawne posługiwanie się związkami frazeologicznymi,
3) napisanie tekstu w określonym stylu,
4) skonstruowanie tekstu mającego przekonać kogoś do czegoś, stosując określone środki perswazji językowej,
5) publiczne zabranie głosu, stosując podstawowe zasady retoryczne,
6) właściwe skonstruowanie wystąpienia, używanie językowych środków grzeczności, unikanie agresywności i brutalizacji wypowiedzi,
7) właściwe zachowanie językowe w różnych sytuacjach, prawdziwych i modelowanych dla celów dydaktycznych; wybranie środków językowych, głównie leksykalnych i frazeologicznych, stosownych w danej sytuacji,
8) zachowanie zgodne z zasadami językowego savoir-vivre’u; różnicowanie środków językowych ze względu na ich wartość "grzecznościową”,
9) na wybranych przykładach pokazanie, że język się zmienia,
10) przekonanie słuchacza, że język jest wartością,
11) napisanie dłuższego tekstu (rozprawki, recenzji, referatu, interpretacji utworu literackiego lub jego fragmentu), przestrzegając podstawowych zasad jego organizacji; dostosowanie formy do tematu wypowiedzi,
12) gromadzenie, selekcjonowanie materiału, hierarchizacja argumentów, formułowanie hipotez i wniosków,
13) interpretacja utworu na podstawie jego analizy, odnoszenie stwierdzeń do analizowanego tekstu,
14) porównywanie utworów,
15) stosowanie podstawowych pojęć z zakresu historii literatury, poetyki, teorii literatury i nauki o języku, a także terminów i pojęć z zakresu sztuk pięknych,
16) przywołanie właściwych kontekstów, np. odniesienie utworu do biografii autora, filozofii, religii, życia, człowieka,
17) streszczanie, parafrazowanie, cytowanie, komentowanie, wnioskowani,
18) formułowanie i uzasadnianie opinii,
19) prezentacja własnych przeżyć wynikających z kontaktów ze sztuką,
20) uczestniczenie w dialogu, dyskusji, broniąc swojego stanowiska,
21) mówienie i pisanie z dbałością o estetykę wypowiedzi,
W ZAKRESIE SAMOKSZTAŁCENIA
22) korzystanie z klasycznych źródeł informacji: słowników (np. ortograficznego, poprawnej polszczyzny, języka polskiego, terminów literackich), encyklopedii,
23) korzystanie z Internetu i innych elektronicznych źródeł informacji,
24) wykonanie opisu bibliograficznego,
25) wyszukanie literatury przedmiotu, dokonanie jej selekcji według określonych kryteriów; wykorzystanie jej do opracowania tematu,
26) scalenie zdobytych informacji w różne formy wypowiedzi,
27) notowanie, sporządzenie planu, konspektu,
28) gromadzenie tekstów literackich i innych tekstów kultury, poznanych w toku lektury własnej, stanowiących odniesienie do lektur poznanych w szkole,
29) analiza i korygowanie błędów językowych popełnionych przez siebie lub dostrzeżonych w czytanych tekstach.
